آیه 25 سوره نمل

أَلاَّ يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ‌ءَ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ «25»

أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ‌: به جهت آنكه سجده نكنند خداى را، الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ‌ءَ: آن ذاتى كه به قدرت كامله خود بيرون مى‌آورد پوشيده را، فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‌: در آسمانها و زمينها. «خبأ» به معنى اظهار هر چيزى است كه پنهان باشد، پس مراد آيه شريفه آنست كه روشنائى كواكب را در آسمان نمايان سازد و قطرات باران را كه در ميان ابرها پنهان است ظاهر مى‌سازد، و نباتات و رياحين و گلهاى رنگارنگ را از زمين بيرون مى‌آورد؛ پس آيه شريفه به معنى غيب السّموات و الارض نباشد چنانچه بعضى توهم نموده‌اند، بلكه به معنى اخراج پنهانى‌ها است. وَ يَعْلَمُ ما تُخْفُونَ‌: و مى‌داند آنچه پنهان دارند آفريدگان در

جلد 10 - صفحه 35

دلهاى خود، وَ ما تُعْلِنُونَ‌: و آنچه آشكار سازند بر زبان خود. كسائى و حفص از قراء سبعه هر دو فعل را به خطاب خوانده، يعنى مى‌داند آنچه پنهان مى‌داريد و آنچه آشكارا سازيد؛ و معلوم است اين مختص به واجب الوجود بالذات.

وَ تَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقالَ ما لِيَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كانَ مِنَ الْغائِبِينَ «20» لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِيداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطانٍ مُبِينٍ «21» فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ «22» إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ لَها عَرْشٌ عَظِيمٌ «23» وَجَدْتُها وَ قَوْمَها يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ «24»

أَلاَّ يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ‌ءَ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ «25» اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ «26»

جلد 4 صفحه 145

ترجمه‌

و جويا شد پرندگانرا پس گفت چيست مرا كه نمى‌بينم هدهد را يا باشد از غايبان‌

بخدا عذاب كنم آنرا البته عذابى سخت يا بكشم آنرا يا بيايد نزد من با حجّتى روشن‌

پس درنگ نمود كمى پس گفت اطلاع پيدا كردم بچيزى كه اطلاع پيدا نكردى بآن و آوردم برايت از سبا خبرى يقينى‌

همانا من يافتم زنى را كه پادشاهى ميكند بر ايشان و داده شده از همه چيز و او را است تختى بزرگ يافتم‌

او و قومش را كه سجده ميكنند براى خورشيد غير از خدا و زينت داد براى آنها شيطان كارهاشان را پس بازداشت آنها را از راه حق پس آنها راه نمى‌يابند

براى آنكه سجده نكنند براى خداوندى كه بيرون ميآورد پنهان شده در آسمانها و زمين را و ميداند آنچه را پنهان ميداريد و آنچه را آشكار ميسازيد

خداوند نيست خدائى مگر او پروردگار تخت بزرگ است.

تفسير

قمى ره فرموده كه حضرت سليمان وقتى كه بر تخت خود مى‌نشست تمام پرندگانى كه خدا مسخّر او فرموده بود ميآمدند و ببالهاى خودشان تخت و بساط آنحضرت را و هر كه با او بود سايه مينمودند پس از ميان پرندگان هدهد كه بفارسى شانه بسر است غائب شد و از جاى او آفتاب بدامن حضرت سليمان افتاد پس سر خود را بلند كرد و فرمود آنچه را خداوند حكايت فرمود و اين معنى را در نفحات از امام باقر عليه السّلام نقل نموده و مستفاد از قول خداوند متعال آنستكه سليمان جستجو از پرندگان نمود و هدهد را در ميان آنها نديد و بدوا فرمود چه روى داده براى من كه هدهد را نمى‌بينم شايد در محلّى قرار گرفته كه از نظر من مخفى گشته و بعد از اندك تأمّلى در اطراف فرمود بلكه او از غايبان درگاه ما است و بايد سياست شود و قسم ياد فرمود كه عذاب كند آنرا بكندن پرش يا قرار دادنش در قفس با ناجنس خود عذاب سختى يا او را ذبح‌

جلد 4 صفحه 146

نمايد براى عبرت ساير پرندگان مگر دليل واضحى اقامه نمايد بر معذور بودن خود بعذر موجّهى و بعضى اوليأ تينّنى بدو نون كه اول آن دو مفتوحه مشدّده است قرائت نموده‌اند و ترديد باعتبار آنستكه يكى از اين سه امر بايد محقّق شود و اين براى آن بود كه حيوانات از طرف خداوند مكلف بودند باطاعت آنحضرت و سياست آنها هم موكول بنظر شريف او بود در مجمع از عياشى ره نقل نموده كه ابو حنيفه از امام صادق عليه السّلام سؤال كرد كه چرا حضرت سليمان از ميان پرندگان جوياى هدهد شد حضرت فرمود براى آنكه هدهد آبرا در زير زمين ميديد مانند آنكه شما روغن را در ميان شيشه مى‌بينيد پس ابو حنيفه باصحابش نگاه كرد و خنديد و حضرت فرمود چرا ميخندى عرضه داشت فدايت شوم بر شما غالب شدم فرمود چرا عرض كرد آنكه آبرا در زير زمين مى‌بيند دام را در آن نمى‌بيند تا بگردنش افتد حضرت فرمود اى نعمان آيا نشنيدى كه چون بيايد قدر كور شود بصر و از روايت كافى از امام سجاد عليه السّلام استفاده ميشود كه جهت غضب نمودن حضرت سليمان هدهد را اين بود كه آن دلالت مينمود او را بر آب و آن پرنده‌ئى بود كه خداوند باو عطا فرموده بود چيزى را كه بسليمان عطا نفرموده بود با آنكه باد و مور و جنّ و انس و متمردين شياطين مطيع او بودند و اين ظاهرا براى آن بود كه آنحضرت مغرور بعلم و دانش خود نشود و به بيند كه حيوان ضعيفى ميداند چيزى را كه او نميداند لذا حضرت سليمان درنگ نمود زمان كمى نه زياد كه هدهد آمد و گفت من واقف و مطّلع شدم و احاطه پيدا كردم بچيزيكه تو احاطه و اطلاع بر آن پيدا نكردى و از شهر سبا كه گفته‌اند در يمن بوده خبر قطعى و محققى براى تو آورده‌ام و بعضى سبأ بفتح همزه و بدون آن قرائت نموده‌اند و مكث بضمّ كاف نيز قرائت شده و بعضى مكث كننده را هدهد دانسته‌اند و گفته‌اند آن كمى يا در جاى نزديكى درنگ نمود و با عذر موجّه خدمت حضرت سليمان رسيد و در هر حال هدهد بعد از اظهار اطلاع عرضه داشت پادشاه اهالى آن ديار زنى است كه بلقيس نام دارد دختر شراحيل بن مالك بن ريّان و خداوند تمام لوازم سلطنت را براى او جمع نموده و داراى تخت يا سلطنت بزرگى است ولى افسوس كه آنها آفتاب پرستند و شيطان اين‌

جلد 4 صفحه 147

عمل قبيح را در نظر آنها جلوه داده و از راه راست بازداشته پس بحق راه نيافته‌اند براى آنكه سجده نكنند براى خداوندى كه بيرون مى‌آورد چيزى را كه مستور است از انظاره در آسمان مانند باران و چيزى را كه مخفى است در زمين مانند گياه و ميداند آنچه را بندگان پنهان ميدارند و آنچه را آشكار مى‌نمايند با آنكه چنين خداوندى مستحق پرستش و ستايش است نه خورشيد كه آنرا هم مانند ساير كواكب خدا از كتم عدم بعرصه وجود آورده و منوّر فرموده است و بعضى يخفون و يعلنون در هر دو بياء قرائت نموده‌اند و بعضى الا يسجدوا بتخفيف قرائت نموده‌اند و گفته‌اند الا براى تنبيه و تقدير كلام يا قوم اسجدوا است و بنظر بعيد ميآيد و بنابر قرائت معروف كه الّا بتشديد است فقط لام مقدّر است يعنى شيطان بازداشت آنها را از راه حق براى آنكه سجده نكنند براى خداوند و كلام مربوط بسابق است بخلاف قرائت تخفيف كه كلام مستقلى است از هدهد براى تبرّى از عمل اهل شرك يا امر خدا بخلق كه بمناسبت مقام ذكر شده و بيان مراد از عرش الهى و بزرگى آن و فرقش با كرسى در آية الكرسى گذشت و البته عظمت و بزرگى آن با تخت بلقيس كه گفته‌اند سى ذراع در سى ذراع در سى ذراع حجم آن بوده و از تخت حضرت سليمان بزرگتر و مزيّن‌تر قابل مقايسه نيست و ظاهرا تا اينجا كلام هدهد است و جاى سجده مستحب محتمل است اينجا باشد و محتمل است در تعلنون باشد و هر دو را فرموده‌اند.

أَلاّ يَسجُدُوا لِلّه‌ِ الَّذِي‌ يُخرِج‌ُ الخَب‌ءَ فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ يَعلَم‌ُ ما تُخفُون‌َ وَ ما تُعلِنُون‌َ «25»

چرا سجده‌ نميكنيد ‌از‌ ‌براي‌ خداوندي‌ ‌که‌ بيرون‌ ميآورد پنهان‌ و مستور ‌در‌ آسمانها و زمين‌ ‌را‌ و ميداند آنچه‌ پنهان‌ ميكنيد و آنچه‌ علنا بجا مي‌آوريد و اظهار ميكنيد.

(أَلّا يَسجُدُوا لِلّه‌ِ) جاي‌ تعجب‌ ‌است‌ باندازه‌اي‌ ‌که‌ هدهد تعجب‌ ميكند ‌که‌ چه‌ سبب‌ ‌شده‌

جلد 14 - صفحه 129

بندگان‌ ‌خدا‌ ‌را‌ فراموش‌ كردند و سجده‌ ميكنند مثل‌ آفتاب‌ ‌را‌ ‌که‌ دائما ‌در‌ افول‌ و طلوع‌ ‌است‌ چنانچه‌ حضرت‌ ابراهيم‌ بستاره‌ پرستان‌ و ماه‌ پرستان‌ و خورشيد پرستان‌ افول‌ و زوال‌ و غروب‌ ‌آنها‌ ‌را‌ دليل‌ گرفت‌ ‌بر‌ عدم‌ لياقت‌ ربوبيت‌ فَلَمّا جَن‌َّ عَلَيه‌ِ اللَّيل‌ُ‌-‌ ‌الي‌ ‌قوله‌ ‌تعالي‌‌-‌ قال‌َ يا قَوم‌ِ إِنِّي‌ بَرِي‌ءٌ مِمّا تُشرِكُون‌َ (انعام‌ ‌آيه‌ 76 و 77 و 78) ‌در‌ قرآن‌ مجيد ‌است‌ لا تَسجُدُوا لِلشَّمس‌ِ وَ لا لِلقَمَرِ وَ اسجُدُوا لِلّه‌ِ الَّذِي‌ خَلَقَهُن‌َّ (فصلت‌ ‌آيه‌ سجده‌) و اول‌ دين‌ كلمه‌ طيبه‌ «لا إِله‌َ إِلَّا اللّه‌ُ» ‌است‌ ‌که‌ گفتيم‌ ‌اينکه‌ كلمه‌ طيبه‌ سه‌ دلالت‌ دارد مطابقي‌، التزامي‌، اقتضايي‌ اما مطابقي‌ همين‌ توحيد عبادتيست‌ ‌که‌ معناي‌ الوهيت‌ ‌است‌ و اما التزامي‌ توحيد ذاتي‌ و صفاتي‌ ‌است‌ زيرا ‌اگر‌ واجب‌ الوجودي‌ ‌غير‌ ‌از‌ ‌او‌ ‌بود‌ آنهم‌ استحقاق‌ الوهيت‌ داشت‌ و همچنين‌ توحيد افعالي‌ زيرا ‌اگر‌ خالقي‌، رازقي‌ محيي‌ مميت‌ و ساير افعال‌ مختصه‌ باو ‌بود‌ آنهم‌ استحقاق‌ داشت‌ و گفتيم‌ افعال‌ مختصه‌ باو ده‌ فعل‌ ‌است‌ خلق‌، رزق‌، اماته‌، احياء، عزت‌، ذلت‌، غني‌، فقر، صحت‌، مرض‌ نه‌ اينكه‌ افعال‌ الهي‌ منحصر باين‌ ده‌ فعل‌ ‌باشد‌ رحيم‌ ‌است‌ غفور ‌است‌ عفو ‌است‌ و ‌غير‌ اينها ‌که‌ اسماء افعال‌ الهي‌ بسيار ‌است‌ ‌در‌ دعاء جوشن‌ كبير ميخواني‌. ‌در‌ كافي‌ ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ ‌است‌ مسندا ‌از‌ پيغمبر اكرم‌ (ص‌) ‌که‌ فرمود

«و ‌من‌ ‌قال‌ ‌لا‌ اله‌ الا اللّه‌ مائة مرة ‌کان‌ افضل‌ ‌النّاس‌ عملا ‌ذلک‌ اليوم‌ الا ‌من‌ زاد»

و نيز ‌از‌ ‌آن‌ حضرت‌ روايت‌ كرده‌ فرمود

«خير العبادة قول‌ ‌لا‌ اله‌ الا اللّه‌».

(الَّذِي‌ يُخرِج‌ُ الخَب‌ءَ فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ) خبأ چيز مخفي‌ مستور ‌است‌ اخراجش‌ ظاهر كردن‌ و بارز نمودن‌ ‌است‌ ماهيات‌ ‌را‌ ‌از‌ ظلمات‌ عدم‌ بعرصه‌ وجود ميآورد، رزق‌ ‌را‌ ‌از‌ آسمان‌ بزمين‌ مياورد وَ فِي‌ السَّماءِ رِزقُكُم‌ وَ ما تُوعَدُون‌َ بيرون‌ ميآورد دانه‌ ‌را‌ ‌از‌ دل‌ زمين‌ خارج‌ ميكند روز قيامت‌ يَوم‌َ تُبلَي‌ السَّرائِرُ ‌است‌ (طارق‌ ‌آيه‌ 9) وَ يَعلَم‌ُ ما تُخفُون‌َ وَ ما تُعلِنُون‌َ يَعلَم‌ُ خائِنَةَ الأَعيُن‌ِ وَ ما تُخفِي‌ الصُّدُورُ (مؤمن‌ ‌آيه‌ 20) يَومَئِذٍ تُعرَضُون‌َ لا تَخفي‌ مِنكُم‌ خافِيَةٌ (الحاقه‌ ‌آيه‌ 18) ‌الي‌ ‌غير‌ ‌ذلک‌ ‌من‌ الآيات‌.

]

(آیه 25)- سپس افزود: «آنها چرا برای خداوندی سجده نمی‌کنند که آنچه در آسمانها و زمین پنهان است خارج می‌کند، و آنچه را مخفی می‌دارید و آنچه را آشکار می‌سازید می‌داند» (أَلَّا یَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْ‌ءَ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ).

یعنی چرا برای خداوندی سجده نمی‌کنند که غیب آسمان و زمین و اسرار نهفته آن را می‌داند.